Het lot van zeven Joodse ondernemers in Deventer
“Naar de ontmanteling van joodse bedrijven tijdens de bezetting is rond de eeuwwisseling uitvoerig wetenschappelijk onderzoek gedaan door Gerard Aalders van het NIOD. In zijn studie Roof doet hij uit de doeken hoe de bezetter met allerlei ogenschijnlijk bonafide instellingen en procedures Joodse ondernemingen liquideerde of ariseerde, kortom, leegroofde. Zo’n verhandeling gaat echter pas echt leven als de hoofdrolspelers een gezicht krijgen: wie waren de slachtoffers, daders en medeplichtigen? Wat betekende liquidatie voor concrete bedrijven en hoe ging het in zijn werk? Wat voor mensen waren de bewindvoerder en de nieuwe eigenaren? Welke rol speelde plaatselijke accountants, taxateurs en andere betrokkenen bij de liquidaties? Hoe verging het de opzij gezette Joodse eigenaren en hun gezinnen tijdens de oorlog?” (Voorwoord, p.11)
Aan de hand van de geschiedenis van zeven Deventer bedrijven en de mensen die daarin een rol speelden, vertelt Boerboom verhalen van ontrechting, onteigening, bureaucratie, verraad, moord, overspel, vooroordelen, trauma’s. Maar ook verhalen van moed, hulp, onderduik, verzet en overleven.
Zeven heel verschillende bedrijven: boekhandel annex leesbibliotheek Stibbe, veehandel en café De Lange, textielgroothandel Adelaar, slagerij Wed.I.Gosschalk, rijwiel(groot)handel en -fabriek Polak, dansschool van Spiegel, elastiekfabriek Fortuin en Co en de talloze mensen die daar op de een of andere manier mee verbonden waren, met hun eigen (voor)geschiedenis, Joden en niet-Joden, mannen, vrouwen en kinderen.
In 1940 leefden in Deventer bijna 600 Joden, waarvan de meesten een integrerend onderdeel uitmaakten van de samenleving. Zonder hun Joods-zijn te verbergen, namen ze actief deel aan het leven in deze provinciestad. Ongeveer 70 bedrijven waren in Joodse handen. Heel verschillende bedrijven, groot en klein, succesvol en minder geslaagd. Zoals overal veel (groot)handelaren, met name in textiel. Slagerijen, veebedrijven. Na ’45 was daarvan nog 25 procent over.
Boerboom sprak met 17 nabestaanden / getuigen, hij bezocht Auschwitz en Westerbork, dook in 8 grotere en kleinere archieven en raadpleegde kranten, boeken, artikelen, websites.
Het resultaat is een indrukwekkend boek, met veel feitelijke gegevens, over de voorgeschiedenis, de oorlog en de periode na de oorlog, rijkelijk voorzien van foto’s en afbeeldingen van documenten. Het is niet alleen de geschiedenis van de zeven bedrijven, hun eigenaars en de families er omheen. Het is ook de geschiedenis van de Deventer Joden voor, tijdens en na de Sjoa.
Het boek kwam tot stand mede op initiatief van het Etty Hillesum Centrum; een werkgroep vanuit dat centrum stond de auteur bij in zijn onderzoek.
Manja Pach
Deventer, februari 2022
Joep Boerboom(1973) is journalist en biograaf. Hij schreef onder meer biografieën van Jan Terlouw en Neelie Smit-Kroes.
Beroofd volgens de regels, het lot van zeven joodse ondernemers in Deventer, Auteur: Joep Boerboom, Hilversum, Te bestellen bij Uitgeverij Verloren, 2020, ISBN 978 90 8704 830 3, € 25,=
