In mijn zoektocht naar de Joodse (voor)ouders van Emanuel Isaac uit Almelo, die in 1797 verklaarde ‘geboortig te zijn te Raalte’[1] kwam ik in de rechterlijke archieven van Raalte het testament tegen van Sara Mosis.[2] Het testament is opgemaakt door de schout van Raalte. Hij constateert dat haar verstandelijke vermogens nog uitstekend zijn, maar dat zij lichamelijk zwak is. Het is winter en Sara zit in de gerechtskamer bij een knappend vuurtje. Sara weet dat zij niet lang meer te leven zal hebben en ze vertelt aan de schout hoe alles geregeld moet worden.
Uit het testament blijkt dat Sara twee keer getrouwd is geweest. De eerste keer was dat met een zekere Jacob. Uit dit huwelijk komen vier kinderen voort t.w.:
- Mozes Jacob,
- Levi Jacob,
- Salomon Jacob en
- Samson Jacob.
Mozes Jacob is echter voor 1745 al overleden. Alle kinderen blijken getrouwd te zijn. Salomon Jacob is haar momber en zal er dus op toezien dat alles netjes geregeld wordt. De kinderen uit het 1e huwelijk hebben ieder reeds 130 gulden ontvangen en erven ook de linnen en wollen uitzet en het zilver.
Sara Mosis hertrouwt met Isaac Samson. Deze Isaac Samson blijkt echter ook al overleden, want Sara is weduwe. Ook uit dit huwelijk komen vier kinderen voort t.w.:
- Godschalk Isaak,
- Heijman Isaak,
- Emanuel Isaak en
- Sophia Isaak.
Deze kinderen zijn nog niet getrouwd en zullen de overige goederen erven met dien verstande dat Sophia vooraf 100 gulden krijgt. Het testament wordt bij Sara thuis getekend en gezegeld op de tweede februari 1745 binnen Raalte.
Emanuel Isaak lijkt dus uit het tweede huwelijk van Sara te komen en de zoektocht gaat dan ook alleen over de vier kinderen uit het tweede huwelijk. Om de leeftijd van Sara enigszins te duiden, mede het gegeven van de getrouwde en ongetrouwde kinderen uit het testament van 1745, stel ik haar geboortedatum vooralsnog op ca 1685. De vier kinderen uit het eerste huwelijk zullen dan ongeveer tussen 1708 en 1718 ergens geboren zijn. De vier kinderen uit het tweede huwelijk zullen vermoedelijk geboren zijn tussen 1720 en 1728. Moeder Sara zal kort na 1745 zijn overleden. Verdere gegevens van haar ontbreken. Haar man Isaac Samson moet tussen ca 1728 en 1745 zijn overleden. We gaan dus op zoek naar gegevens van deze vier kinderen. De enige zekerheid is de geboorte van Emanuel Isaac te Raalte, hetwelk hij zelf verklaarde.
- Sophia Isaak
Ik heb Sophia tot op heden niet teruggevonden in de archieven. Zij was dus in 1745 niet getrouwd en vermoedelijk kort na 1745 overleden.
- Heijman Isaak
Heijman Isaak vinden we pas terug in de volkstelling van 1795[3] van Raalte. Hij blijkt dan getrouwd te zijn met Fronika Jacobs. Vermoedelijk is hij ca 1725 geboren en voor 1811 overleden want in de volkstelling van 1811[4] blijkt hij overleden. Gezien de geboortedata van zijn kinderen zal hij rond 1760 getrouwd zijn. Zijn vrouw Fronika Jacobs is geboren in 1733 en overleden op 11 mei 1817 te Raalte op 84-jarige leeftijd. Het beroep van Heijman Isaak is koopman. Nakomelingen van Heijman Isaak en Fronika Jacobs noemen zich vanaf 1812 De Jong.
Volkstelling 1795 Raalte
Het huisgezin van Heijman en Fronika bestaat uit 6 personen. Uit verder onderzoek in de volkstelling van 1811 en andere archiefinstellingen blijkt dat zij vijf kinderen hebben gekregen.
- Godschalk Isaak
Godschalk Isaak zal omstreeks 1722 zijn geboren. Hij trouwt vermoedelijk rond 1744 met Ester Samuels (ouders onbekend). In de volkstelling van 1748[5] komen we een Godfriet Isaak tegen. Vrijwel zeker is dit Godschalk Isaak. Godschalk en zijn vrouw krijgen twee kinderen waarvan het oudste kind geboren is in 1745. Hij zal dus rond 1744 getrouwd zijn. Godschalk Isaak en zijn vrouw zijn voor 1811 al overleden. Dit blijkt uit de volkstelling van 1811 te Raalte. Op 28 november 1791[6] blijkt hij winkelier te zijn en een schuld van 252 gld, 18 stuivers en 8 penningen te hebben vanwege geleverde winkelwaren. Ook zijn oudste zoon Samuel Godschalk en zijn vrouw Vrouwtje Wolff worden genoemd. Vermoedelijk is zijn vrouw Ester Samuels dan al overleden, want zij wordt hierin niet genoemd. In de rechterlijke archieven van Raalte komen we Godschalk Isaak en zijn vrouw meerdere keren tegen. De eerste keer is dat op 27 november 1752[7] als hij een huis en hof koopt te Raalte. De tweede keer op 8 mei 1753[8] als hij ditzelfde huis in het dorp Raalte weer verkoopt.
- Emanuel Isaak
Uit het Burgerboek van Almelo blijkt dat op 20 februari 1797 Emanuel Isak, “geboortig te Raalte”, het Burgerschap van Almelo verkreeg. Dit zal een direct gevolg zijn geweest van het gelijkstellen van Joden met andere burgers op 2 september 1796. In de volkstelling van de Stad Almelo van 1748 (4e kwartier) staat vermeld dat hij daar samen met zijn vrouw en één kind van onder de 10 jaar woonde. Bij de volkstelling Stad Almelo van 1795 wordt het gezin van Manuel Isak genoemd (2e kwartier). Het gezin bestaat nu uit 4 personen. Er waren dus, als zijn vrouw nog leefde, twee kinderen thuis. Tevens blijkt hij “slagter” te zijn. Een beroep dat past bij een Asjkenazische Jood uit die tijd. De informatie is door hem zelf verstrekt en we moeten dus aannemen dat dit klopt. Uit het bovenstaande is het volgende af te leiden:
Emanuel Isaak moet rond 1722 te Raalte geboren zijn. Hij verhuist rond 1747 naar Almelo. Hij is ca 1747 getrouwd met Berendina Hars. Emanuel Isaak moet tussen 1797 en 1811 te Almelo zijn overleden. Berendina Hars is een dochter van Hars Joseph en N. N. (Sophia?) en is ca 1725 geboren te Borne. Zij had een broer Joseph en een zuster Catharina. Haar overlijdensdatum is niet bekend. Emanuel Isaak en ook zijn zoon Isaak Emanuel behoorden tot de vooraanstaande Joden in Almelo en waren redelijk welgesteld en vervulden taken binnen de Joodse gemeenschap. Berendina Hars erfde van haar zuster Catharina Hars die getrouwd was met Mozes Berends. Het testament dateert van 23 december 1775[9] en is opgesteld te Borne. Emanuel Isaak was slager en zoon Isaak was koopman van beroep.
Emanuel Isaak en Berendina Hars krijgen 5 kinderen:
- Sara Emanuel (Gelder), geboren ca 1749 te Almelo.
- Hars Emanuel (Gelder), geboren ca 1749 te Almelo.
- Sophia Emanuel (Gelder), geboren tussen 1748 en ca 1760 te Almelo.
- Isaak Emanuel (Gelder), geboren in 1758 te Almelo.
- Rose Emanuel (Gelder), geboren ca 1763 te Almelo.
In de naamgeving van de kinderen van Emanuel Isaak en Berendina Hars zit een patroon. Het oudste kind is vernoemd naar de moeder van Emanuel Isaak en dat is dus Sara Mosis die het testament liet opstellen. Het tweede en derde kind zullen vernoemd zijn naar de ouders van Berendina en het vierde kind zal vernoemd zijn naar de vader van Emanuel Isaak namelijk Isaak (Samson). In de akte van naamsaanneming van 1812[10] uit Almelo vinden we Izaak Emanuel die zich “Gelder” gaat noemen.
Conclusie
Het was soms lastig om de goede gegevens van bovenstaande personen te vinden. De overlijdensaktes die vanaf 1811 werden opgemaakt bevatten vaak onjuistheden. De aangevers, genoemd in deze aktes, waren vaak buren van de soms zeer oude man of vrouw. Zij verstrekten aan de dienstdoende ambtenaar vaak een verkeerde geboorteplaats, of een verkeerde leeftijd en wisten vaak niet wie de ouders van overledene waren. Ook in de volkstellingen staan soms verschillende gegevens.
Het testament van 2 februari 1745 geeft na dit onderzoek het volgende beeld. De drie zonen uit het tweede huwelijk zijn te Raalte geboren en wel tussen ca 1722 en ca 1728. Moeder Sara en haar drie zoons behoren dus tot de oudste Joodse ingezetenen van Raalte. Wanneer moeder Sara en haar echtgenoot Isaac Samson in Raalte zijn komen wonen wordt niet duidelijk. Van haar 2e echtgenoot Isaac Samson is, behalve dat hij is overleden voor 1745, niets bekend. Opmerkelijk is verder dat haar momber in het testament, genaamd Salomon Jacobs, dezelfde naam draagt als die van een van haar kinderen uit haar eerste huwelijk met een zekere Jacob. Dit zou dus haar zoon kunnen zijn. Een andere mogelijkheid is dat deze Salomon Jacob een buitenstaander kan zijn. Het zou dan Salomon Jacob de Joode van Raalte kunnen zijn die eveneens rond die tijd in Raalte neerstreek. Deze Salomon was afkomstig uit Duitsland en zien we terug in de volkstelling van 1748. Hij wordt algemeen gezien als de eerste Jood die in Raalte is komen wonen, waarbij het jaartal 1722 vaak wordt genoemd. Een derde mogelijkheid zou zelfs nog kunnen zijn dat deze Salomon Jacob de Joode het bewuste kind is uit het eerste huwelijk van Sara. Hij past wonderwel goed in het tijdsbeeld. De naamgeving van zijn kinderen wijst hier echter niet op. Het lijkt me, gezien dit onderzoek, dat dit gezin van Sara Mosis tot een van de eerste joodse gezinnen van Raalte dient te worden aangemerkt. Een eerste verkenning naar de kinderen van Sara uit haar eerste huwelijk leverde vooralsnog niets op. Verder onderzoek, voor zover nog mogelijk, is dus een volgende stap en ik nodig een ieder van harte uit hierop te reageren.
Ton van Schoten
Juli 2022
Eerder gepubliceerd in Misjpoge, jaargang 35 – 2022 – nummer 1, pg 2-9
Bronnen
- J. van Baalen, Joods leven. Deventer en omstreken. Deventer 1998, pp. 141-144
- Michman, H Beem en D. Michman, Pinkas. Geschiedenis van de joodse gemeenschap in Nederland. Amsterdam / Antwerpen 1999, p. 509.
Noten
[1] J. H. Wissink. Burgerboeken Almelo 1544 – 1814 (transcriptie). Enschede: Stichting Genealogische Werkgroep Twente, 2005.
[2] RA Raalte, inv. nr. 5, 02-02-1745
[3] Raalte, Statenarchief 5336
[4] Web: http://www.raalte-historie.nl.nu/
[5] https://www.vpnd.nl/bronnen/ov/raalte/raalte_tel_1748_001.pdf
[6] RA Raalte inv. nr. 7 blad 602 17-10-1791
[7] RA Raalte inv. nr. 5 f. 231 27-11-1752
[8] RA Raalte inv. nr. 5 f. 246 08-05-1753
[9] RA Borne inv. nr. 8, f. 34-39 23-12-1775
[10] HCO,0125 Registers van naamsaanneming, Almelo, akte 4
