Joden van Leeuwarden

Meesterwerk van Hartog Beem opnieuw verschenen

Als co-auteur van het vernieuwde boek wil ik de uitgever de Koninklijke van Gorcum (nu in Assen, maar begonnen in Sneek) danken voor het mogelijk maken van de heruitgave. Het oorspronkelijke boek moest daartoe opnieuw worden ingescand. Daarnaast wil ik het HCL danken voor het beschikbaar stellen van de zaal, en voor de prettige samenwerking door de jaren heen met Klaas Zandberg,  Otto Kuipers, Johan Steendam, Peter de Haan, Siem van der Woude en Jan Faber. Ten slotte wil ik nog Lucas Bruijn bedanken voor zijn kritische hulp en adviezen en Bettine Polak voor haar correcties van mijn Nederlands.

Met de Joodse geschiedschrijving van Friesland en Leeuwarden hebben vooral Leeuwarden en Sneek het bijzonder goed getroffen in vergelijking met andere Joodse gemeenten buiten Amsterdam. Daar waren het in de meeste gevallen de lokale niet-Joodse historici die de taak op zich namen de geschiedenis van hun gemeenschappen te beschrijven. In Groningen werd dankzij de initiatieven van de rijksarchivaris een stichting opgezet die een prachtige serie zeer gedocumenteerde boeken opleverde. Ook in Friesland werden door niet-Joodse historici bijdragen geleverd: Wiebe Dooper schreef over Bolsward, Ernst Huisman over Gorredijk, Fenno Schoustra beschreef in 28 prachtige artikelen in ’t Kleine Krantsje de Leeuwarder Joodse gemeenschap voor de oorlog, te vinden op de website van het HCL. Ook Ype Schaaf, Siem van der Woude en Auke Zeldenrust leverden mooie bijdragen. Er wordt gewerkt aan een boek over de Franeker kibboets. Daarnaast maakte Halbe Hageman een database van de Fries Joodse gemeenschap voor de jaren sinds de Burgerlijke Stand tot en met de 2^e Wereld Oorlog, echter nog niet toegankelijk voor onderzoekers. Ook op de Israëlische website Akevoth en bij de Nederlandse Kring voor Joodse genealogie is veel te vinden over Joods Friesland.

Hartog Beem

Maar Friesland en Leeuwarden hadden daarnaast twee Joodse historici, Sal de Jong en één die Leeuwarden door en door kende al sinds 1929 en bovendien kenner was van het Jiddisch en zich kon verdiepen in het Jiddisch en Hebreeuws geschreven Sefer Zichronot (kroniek boek) van Leeuwarden, dat begon in 1754, en dat bewaard was gebleven. We spreken over Hartog Beem.

Geboren in Harderwijk in 1892, gewoond in Zierikzee en Den Helder (waar hij zijn vrouw Retje Kannewasser vond) kwam Hartog Beem in 1929 naar Leeuwarden, waar hij leraar Duits was op de HBS. Hij woonde op het adres Willem Lodewijkstraat 129. Zijn oudste zoon kwam om bij een auto ongeluk in Leeuwarden, en zijn 2 jongere kinderen kwamen na verraad om in de kampen. Beem werd voorzitter van de Joodse Gemeente Leeuwarden na de oorlog, en wierp zich op het schrijven van meer dan 350 artikelen en boeken over de verdwenen Joodse gemeenschappen in de mediene, buiten Amsterdam en over het Jiddisch en invloeden daarvan op het Nederlands. Zijn meesterwerk in deze was het boek “De Joden van Leeuwarden” dat in 1974 verscheen. Hij ontving de zilveren anjer van Prins Bernhard en de Piter Japiks prijs, en overleed in 1987 in Hilversum. Ook schreef hij over de Joodse gemeente van Sneek.

Beem had uiteraard nog niet de beschikking over gecomputeriseerde databases, internet etc. toen hij zijn boek schreef, en toen dit wel bestond leverde dit mij veel extra materiaal op, waardoor een extra hoofdstuk kon worden toegevoegd over de oudste en jongste geschiedenis van de Joodse gemeente Leeuwarden, naast een personen index en algehele update van gegevens. Zo was het mogelijk de stichter van de oudste Joodse begraafplaats “Jacob de Joode “ te identificeren als Jacob Philips HaLevy, een zoon van de legendarische eerste Amsterdamse rabbijn Ury HaLevy. Diens familie, later genaamd Jacobson, zou de eerste generaties van de Leeuwarder Joodse gemeenschap domineren.

Twee jaar later dan gepland wil ik dan nu graag, nadat er al zo’n 200 boeken verkocht zijn, het “eerste” boek aanbieden aan burgemeester Buma, het “tweede” aan oud burgemeester Apotheker en het “derde” aan de Joodse Gemeente.

De vader van burgemeester Buma, Bernhard van Haersma Buma, was burgemeester van Workum en liet tijdens zijn burgemeesterschap de oudste Joodse begraafplaats van Friesland aldaar restaureren. Bij de reünie / herdenking bij het 350-jarig bestaan van die begraafplaats in 2014 was ook uw vader aanwezig, U begrijpt dat het een groot genoegen voor mij is om dit boek aan u persoonlijk te kunnen overhandigen, en het is echt voor u persoonlijk, het HCL en Tresoar ontvingen al een exemplaar.

“Hebreeuws voor mij”

In 1973 werd ik als Delfts student uitgenodigd in het kader van het Noors-Nederlandse cultureel vriendschapsverdrag  voor een excursie naar Trondheim en omgeving om over de Deltawerken te vertellen. Bij die uitwisseling van studenten was ook Hayo Apotheker aanwezig en sindsdien hebben we contact gehouden.

Ten tijde van de herdenking van de Joodse begraafplaats in Workum in 2014, was Hayo burgemeester van Sudwest Fryslan en uiteraard was hij daarbij aanwezig als spreker, evenals bij de onthulling van de gedenkplaat bij de voormalige synagoge in Hindeloopen in 2016. U begrijpt dat hem ook zeker een boek toekomt!

Hoewel het alweer 2 jaar geleden is dat de Joodse Gemeente zeker 350 jaar bestond ( in 1670 kreeg zij toestemming de begraafplaats te stichten) doet het mij toch genoegen nu aan de voorzitter van de Joodse Gemeente, Benno Troostwijk, het boek bestemd voor het archief van de Joodse gemeente, aan te bieden. Benno, je bent haast even legendarisch als de stichter van de gemeente, ik wens je nog vele jaren gezondheid.

Als er een vertegenwoordiger van het HCL en Tresoar naar voren zou willen komen , dan wil ik hen graag een boek aanbieden, waarvan zij in eerste opslag zullen zeggen “Dat is Hebreeuws voor mij”. Maar bij nadere kijk zal blijken dat het gaat om een boek dat de Bibliografie van Hartog Beem bevat, netjes in het Nederlands, van al zijn meer dan 350 publicaties, waarvan de meeste in Leeuwarden geschreven zullen zijn. Het boek hoeft dus niet noodzakelijker wijs te belanden in de Fuks Bibliotheek voor kenners van het Hebreeuws of Jiddisch. En Beem kan bij de lijst van Friese schrijvers gevoegd worden als hij daarop nog niet voorkomt.

Dan wil ik nu graag uitnodigen opperrabbijn Jacobs met oude Joods-Friese wortels in Sneek om u zijn inspiraties voor deze dag en gebeurtenis te laten weten. Daarna zullen we hem de loten laten trekken voor de twee gratis boeken.

Aansluitend aan deze bijeenkomst zullen we met de daarin geïnteresseerden een korte wandeling maken naar de binnenplaats van nabijgelegen Tresoar, de plaats waar de oudste Joodse begraafplaats zich ooit bevond, en naar de plaats van de tweede Joodse begraafplaats aan de Groeneweg. De graven van die begraafplaatsen zijn na de oorlog overgebracht naar de nieuwe Joodse begraafplaats aan de Jelsumer straat, die u eventueel aansluitend kunt bezoeken. (voor gegevens van locatie van de graven zie de website van Akevoth of bij de Joodse gemeente)

Gisteren was het Yom Yerushalayim, Jeruzalem dag. U weet dat Leeuwarden en Jeruzalem een gelijksoortig wapen hebben: een staande leeuw. Ik las in het boek van Peter de Haan en Ernst Huisman “Beroemde Friezen in Amerika”, dat de Staten van Friesland in 1782 (240 jaar geleden) de eersten waren in de Republiek der 7 Verenigde Nederlanden die de Verenigde Staten erkenden. Zij schreven ook over Meijer Isaacs, de in Leeuwarden geboren rabbijn die 47 synagogen inwijdde in de Verenigde Staten en de Joodse pers aldaar op poten zette.

Het zou mooi zijn als we ergens over 240 jaar konden lezen dat Leeuwarden de eerste stad was in het Koninkrijk der Nederlanden die Jeruzalem erkende als Israël’s hoofdstad in deze tijd.

Chaïm Caran

Juni 2022

Het boek is te bestellen zonder verzendkosten via deze link…

Zie ook Indrukwekkende presentatie …